جامعالسعاداتجامع السعادات، کتابی در اخلاق به عربی، تألیف ملا محمدمهدی نراقی، از حکما و فقهای سده دوازدهم و سیزدهم می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - سیر تطور علم اخلاق ۳ - اهمیت ۴ - محتوا ۵ - چینش ۵.۱ - باب اوّل ۵.۲ - مقدمه ۵.۳ - مقامات ۶ - نظر مؤلف در مورد ارسال رسل ۷ - هدف از تألیف ۸ - مستندات ۹ - زبان نگارش ۹.۱ - بحث اتحاد عمل و جزا ۱۰ - جای‌گاه جامع‌السعادات ۱۰.۱ - در بین مردم ۱۰.۲ - در دوره اسلامی ۱۰.۳ - جنبه اهمیت جامع‌السعادات ۱۱ - موضوعات آغازین جامع‌السعادات ۱۲ - چاپ ۱۳ - مقایسه معراج‌السعادة و جامع‌السعادات ۱۳.۱ - جای‌گاه معراج‌السعادة ۱۳.۲ - تفاوت عمده دو کتاب ۱۳.۳ - تفاوت تبویب دو کتاب ۱۴ - فهرست منابع ۱۵ - پانویس ۱۶ - منبع ۱ - مؤلفمحقق نراقی در علوم شرعی، فقه، اصولِ فقه و رجال استاد مسلّم، در علم اخلاق و فلسفه الاهی، بارع و مسلط و در فنون ریاضی صاحب نظر بود و در جمیع این علوم تألیفات و آثاری پدید آورد. [۱]
مهدی بن ابی ذر نراقی، اللمعة الالهیة و الکلمات الوجیزة، مقدمه آشتیانی، ص۲۲ـ۲۳، چاپ جلال الدین آشتیانی، تهران ۱۳۵۷ ش.
۲ - سیر تطور علم اخلاقاگر چه در دوره اسلامی کتاب‌هایی در باره اخلاق نوشته شده اما اخلاق به علم، به معنای امروزی کلمه، تبدیل نشده و در شمار سایر علوم اسلامی قرار نگرفته بود. به نظر می‌رسد عالمان دینی با وجود تعالیم اخلاقی قرآن و روایات، خود را از تألیفی مستقل در باب اخلاق، بی نیاز می‌دیده‌اند زیرا معتقد بودند که مسلمانان با اتکا به قرآن و با به کار بستن دستورهای آن، به نیکی و راستی دست خواهند یافت. این روش فکری در باب اخلاق، بر خلاف روش فکری اندیشمندان یونانی است، از این رو در سراسر آثار اخلاقی جهان اسلام به آیات و روایات استناد شده است و احتمالاً عالمان دینی، تدوین اخلاق معقول و صرفاً مبتنی بر عقل عملی و بدون اتکا به ایمان و عقیده را غیرممکن می‌دانسته‌اند، چنان‌که به نظر محمد عبداللّه دَرّاز، اخلاق بدون عقیده و ایمان به حقیقت اخلاقی، جای‌گاهی ندارد. [۲]
محمد عبداللّه دَرّاز، دستور الاخلاق فی القرآن: دراسة مقارنة للاخلاق النظریة فی القرآن، ج۱، صی د، چاپ عبدالصبور شاهین، کویت ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
۳ - اهمیتجامع السعادات کتابی عظیم و جامع در [علم اخلاق برای تهذیب نفس انسان ها، دفع صفات رذیله و دفع نفس اماره و تربیت آن با ریاضت های شرعی است که عناصر اصلی کتاب اشاره به قوای چهارگانه و یا قوای اربعه در انسان که شامل عقل، شهوت، غضب و وهم است، دارد. ۴ - محتواجامع السعادات به تصریح مؤلف [۳]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۱، ص۳۵، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
یک بخش از حکمت عملی قدیم (یعنی اخلاق) را در بر می‌گیرد و در باره سایر بخش‌ها (یعنی تدبیر منزل و سیاست مُدُن) سخن نمی‌گوید، زیرا غرض وی از تألیف آن تنها بحث در چگونگی اصلاح نفس و تهذیب اخلاق بوده است.۵ - چینشدر مقدمه کتاب مؤلف به اقسام اخلاق اشاره کرده و سپس در مقام اول در قوه عاقله و انواع رذائل که به قوه عاقله تعلق دارد در پنج نوع بحث می‌کند. در مقام دوم، به بحث در قوه غضبیه پرداخته و انواع رذائل متعلق به قوه غضب را ۲۱ نوع تبیین می‌کند. مقام سوم در امور مربوط به قوه شهویه از رذائل و فضائل در شش نوع و بعد به بحث امور واجبه در چهار نوع و امور مستحبی در یازده نوع می‌پردازد. ۵.۱ - باب اوّلباب اول جامع السعادات در مقدمات که در آن مباحث کلی و مبانی علم اخلاق مطرح شده است، از قبیل تجرد و بقای نفس، تأثیر طبیعت آدمی بر اخلاق، نقش تربیت در اخلاق، شرف علم اخلاق به سبب شرافت موضوع و غایتش، ترکیب حقیقت انسان از جهات متقابل و این‌که غایت سعادت، تشبه به مبدأ است؛ [۴]
بحث در باره فضائل چهارگانه، مهدی بن ابی ذر نراقی: علم اخلاق اسلامی: ترجمه کتاب جامع السعادات، ترجمه جلال الدین مجتبوی، تهران ۱۳۸۱ ش.
( حکمت، عدالت، شجاعت و عفت )، در حقیقت عدالت، این‌که عقل نظری ادراک کننده فضائل و رذائل است، حد وسط ( اعتدال ) و اطراف آن ( افراط و تفریط ) در اخلاق. [۵]
مهدی بن ابی ذر نراقی: علم اخلاق اسلامی: ترجمه کتاب جامع السعادات، ترجمه جلال الدین مجتبوی، تهران ۱۳۸۱ ش.
۵.۲ - مقدمهدر مقدمه از راه نگهداری اعتدال فضائل، درمان کلی بیماری نفس و درمان ویژه بیماری نفس بحث می‌شود. ۵.۳ - مقاماتدر مقامات، از قوه عاقله، امور متعلق به قوه غضب، رذائل و فضائل قوه شهوت، پژوهش در باب رذائل و فضائلی که مربوط به این قوای سه گانه یا متعلق به دو قوه از آن‌هاست، سخن به میان می‌آید. ۶ - نظر مؤلف در مورد ارسال رسلمؤلف جامع السعادات بر این باور بود که مقصود از وضع قوانین و ارسال رسل آن است که آدمیان از مرتبه حیوانات و شیاطین بیرون آیند و به روضات علیین نایل شوند و این مقصود تحقق نمی‌یابد مگر با رهایی (= تخلیه) از رذایل و آراسته شدن (= تحلیه) به فضائل اخلاقی. این تزکیه مشروط بر شناسایی خصلت‌های ویران‌گر، خلق و خوی نجات بخش و آشنایی با اسباب آن‌ها و چگونگی درمان صفات مهلک اخلاقی است و چنین امری همان حکمت حقیقی است که خداوند، اهلش را ستوده و دانستن آن ضروری است. این حکمت راستین موجب حیات حقیقی و سعادت سرمدی است. [۶]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۱، ص۳۳ـ۳۴، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
۷ - هدف از تألیفاز نظر مؤلف، [۷]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۱، ص۳۴، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
حکمای گذشته به اندازه ادراک و اندیشه خود، در جمع آوری، تدوین، نشر و تبیین این علم، بسیار کوشیده‌اند اما با ظهور اسلام، نکته‌های اخلاقی به تفصیل تبیین شد به طوری که آن‌چه حکما و عرفای بزرگ پیشین و غیر ایشان از آیین‌ها و ادیان متعدد بیان کرده بودند، در مقایسه با آن، ناچیز می‌نمود، جز این‌که آن تعالیم و معارف اخلاقی به صورت اخبار و روایات در جاهای مختلف پراکنده بود و دست یافتن به آن‌ها و فراگرفتن همه آن‌ها برای همگان میسر نبود، ناچار می‌بایست به صورت منظم در یک جا گردآوری می‌شد تا دست‌یابی به همه آن‌ها آسان باشد؛ از این رو، در جامع السعادات خلاصه‌ای از آن‌چه در شریعت وارد شده، آمده و گزیده‌ای از آن‌چه اهل عرفان و حکمت در این باره پرداخته‌اند، بدان افزوده شده است، مثلاً در تبیین نظری فضیلت، از نظریه اعتدال و حد وسط ارسطویی اقتباس کرده است و دیدگاه مؤلف در این باره کاملاً ارسطویی است، [۸]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۱، ص۹۴، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
به این معنا که از نظر نراقی، فضیلتْ حد وسط است و تجاوز از آن، خواه به سوی افراط باشد یا تفریط، به رذیلت می‌انجامد.پس فضائل، یعنی حد وسط‌ها و رذائل، اطراف آن‌ها هستند. وسط امری معیّن است که قابل تعدد و تکثر نیست اما اطراف آن در شماره، نامتناهی است؛ بنا بر این، فضیلت به مثابه مرکز دایره است و رذائل به مثابه نقاطی‌اند که از مرکز به محیط قابل فرض‌اند. [۹]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۱، ص۹۴ـ۱۰۸، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
وی در باره حد وسط، به عنوان فضیلت اخلاقی، بحث مفصّلی دارد و اجناس رذائل و فضائل اخلاقی را به صورت انفرادی و انضمامی آورده و انواع آن‌ها را ذکر کرده است. [۱۰]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۱، ص۸۴ـ۱۰۸، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
سپس هر یک از انواع را با نظریه وسط و اطراف، به دقت و به گونه‌ای فراگیر و بی سابقه تطبیق داده است. [۱۱]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۱، مقدمه مظفر، ص۲۲، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
۸ - مستنداتمؤلف بر این باور بوده که علمای اخلاق، فضائل و رذائل، ضبط آن‌ها، بیان نحوه تداخل آن‌ها و همچنین بحث در باره قوه عاملِ آن‌ها را به تفصیلی که وی ذکر کرده نیاورده بلکه به برخی از آن‌ها اشاره کرده‌اند. [۱۲]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۱، ص۱۰۷، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
ملا محمدمهدی نراقی در تألیف جامع السعادات به برخی از متون متقدم در علم اخلاق، توجه داشته است، چنان‌که در مباحث باب‌های اول و دوم ــ که غالباً در باره مبانی اخلاق و کلیات است و نسبت به باب سوم، حجم کمی از کتاب را اشغال کرده ــ گاه از حکمای پیشین مانند فیثاغورس، [۱۳]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۱، ص۵۰، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
افلاطون، [۱۴]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۱، ص۶۲، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
ارسطو، [۱۵]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۱، ص۵۸، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
[۱۶]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۱، ص۶۹، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
ابوعلی مسکویه [۱۷]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۱، ص۸۱، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
و دیگر حکما نقل قول شده است.به نظر می‌رسد که نراقی در مباحث نظری اخلاق بیش از همه از کتاب تهذیب الاخلاق ابوعلی مسکویه و اخلاق ناصری خواجه نصیرالدین طوسی بهره برده است. وی ابوعلی مسکویه را استاد علم اخلاق و از اولین دانشمندان مسلمانی دانسته که کتاب اخلاقی تدوین کرده است. [۱۸]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۱، ص۸۰ـ۸۱، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
اما در باب سوم جامع السعادات ــ که در آن جزئیات مباحث اخلاقی را مطرح کرده ــ غالباً به آیات و روایات استناد و از این طریق مراد خود را اثبات و بیان نموده است. در باب چگونگی استناد این کتاب به منقولات، مؤلف به احادیث مرسل اعتماد کرده و بدون التفات به صحت و سقم آن‌ها به نقل آن‌ها پرداخته و مآخذ آن‌ها را نیز ذکر نکرده است. همچنین از منابعی مانند جامع الاخبار و مصباح الشریعه حدیث نقل کرده، در حالی که برخی از احادیث آن‌ها مجعول است. [۱۹]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۱، مقدمه مظفر، ص۲۰، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
شاید بتوان این تسامح را چنین توجیه کرد که تلاش علمای اخلاق در آثار اخلاقی این بود، که آموزه‌های اخلاقی به خوبی و به وجهی مؤثر القا شوند و استشهاد به منقولات، وسیله‌ای برای نیل به این منظور بوده است. [۲۰]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۱، مقدمه مظفر، ص۲۱، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
۹ - زبان نگارشزبان نگارش جامع السعادات، نشان دهنده دوره ضعف زبان عربی است. گاه مؤلف، الفاظ و عباراتی به کار برده که نمی‌توان در زبان عربی، مجوزی برای کاربرد آن‌ها یافت، مانند کلمه «هلاکت» که صحیح آن «هلاک» است. [۲۱]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۱، مقدمه مظفر، ص۲۲، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
[۲۲]
بطرس بستانی، محیط المحیط: قاموس مطوّل للغة العربیة، ج۱، ص۹۴۲، بیروت ۱۹۸۷.
۹.۱ - بحث اتحاد عمل و جزایکی از مباحثی که در جامع السعادات آمده، بحث اتحاد عمل و جزاست که اهمیت خاصی دارد. [۲۳]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۱، ص۴۷، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
نراقی با طرح این بحث، از یک سو نتایج تربیتی گرفته و از سوی دیگر چگونگی کیفر و پاداش را تبیین کرده است. نکته حائز اهمیت این‌که وی از طریق آیات و روایات، مدعای خود را اثبات و تنها در یک مورد به قول فیثاغورس استناد کرده است. [۲۴]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۱، ص۴۷ـ۵۳، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
۱۰ - جای‌گاه جامع‌السعادات۱۰.۱ - در بین مردماین کتاب از بهترین و جامع‌ترین کتاب‌ها در علم اخلاق و مباحث فوق می‌باشد. جای‌گاه عالی و بی نظیر این کتاب در بین مردم به حدی بود که عامه مردم جهت استفاده از آن که به زبان عربی بود، از فرزند خلف مؤلف احمد بن محمد مهدی تقاضای ترجمه آن را کردند. تأثیر این کتاب بر نفس و روح انسان و تهذیب نفس و ریاضت شرعی بر کسی پوشیده نیست. جای‌گاه کتاب در بین علماء، والا و جزء متون و کتاب‌های اخلاقی مورد استفاده علماء می‌باشد. احمد بن محمد مهدی نراقی فرزند مؤلف هم به درخواست فارسی زبانان کتاب معراج السعادة را که در واقع ترجمه مانندی از جامع السعادات است، به رشته تحریر درآورد. ۱۰.۲ - در دوره اسلامیکتاب جامع السعادات، مانند دیگر کتاب‌های اخلاقی در دوره اسلامی، جای‌گاه والایی پیدا نکرده است. ظاهراً علت این امر، فترت دائمی علم اخلاق بوده است. علمای اخلاق و اهل سلوک، بیش از گفتن و نوشتن، با عمل و کردار خویش به دیگران درس اخلاق می‌داده و صرف تألیف را در تهذیب اخلاق مؤثر نمی‌دانسته‌اند زیرا اخلاق، با تعلم و قرائتِ کتاب‌های اخلاقی به دست نمی‌آید، بلکه با تمرین مداوم و تربیت مستمر ــ به ویژه در ایام کودکی و قبل از آن‌که آدمی خواندن بیاموزد ــ حاصل می‌شود. بنا بر این، اگر خواندن کتاب برای ایجاد فضیلت و رشد آن کفایت می‌کرد، از یک سو می‌بایست کتب اخلاقی ارزش بسیار می‌داشتند و از سوی دیگر یک کتاب اخلاقی جامع، بشر را بی نیاز می‌کرد. [۲۵]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات،، ج ۱، مقدمه مظفر، ص ۱۸، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
۱۰.۳ - جنبه اهمیت جامعالسعاداتاهمیت کتاب جامع السعادات بیش‌تر از این حیث است که مؤلف خُلقیاتی برجسته و روحیه‌ای سرشار از ایمان داشته و اهل عمل صالح بوده است و سرّ اقبال به جامع السعادات در روح ایمانی است که از قرائت آن هویدا می‌گردد در حالی که از لحاظ علمی از برخی کتب متداول که فاقد ذوق و معنویت جامع السعادات‌اند چیز بیشتری ندارد. [۲۶]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۱، مقدمه مظفر، ص۱۹، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
به طور کلی در کتاب‌های اخلاق قبل از جامع السعادات، یا صرفاً جنبه‌های عقلی، نظری و فلسفی منظور بوده (همانند السعادة و الاسعاد، تهذیب الاخلاق، و اخلاق ناصری) یا جنبه های دینی و عملی غلبه داشته است (مانند احیاء علوم الدین، کیمیای سعادت، و المحجة البیضاء) اما کتاب جامع السعادات مشتمل بر هر دو جنبه با سبک و اسلوبی ویژه است. [۲۷]
مهدی بن ابی ذر نراقی: علم اخلاق اسلامی: ترجمه کتاب جامع السعادات، ترجمه جلال الدین مجتبوی، ج۱، مقدمه مجتبوی، ص۲۱، تهران ۱۳۸۱ ش.
۱۱ - موضوعات آغازین جامعالسعاداتکتاب جامع السعادات با دو بحث مبنایی شروع می‌شود: یکی بحث تجرد نفس [۲۸]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۱، ص۳۷ـ۴۰، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
که در اکثر کتاب‌هایی که در باره اخلاق اسلامی نگاشته شده‌اند، مقدّم بر سایر مباحث است (تهذیب الاخلاق ابوعلی مسکویه؛ [۲۹]
اخلاق ناصری، چاپ ادیب تهرانی، تهران ۱۳۴۶ ش.
کتاب النفس و الروح امام فخر رازی)؛ دیگری بحث در خیر و سعادت، [۳۰]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۱، ص۶۹، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
زیرا غایتِ تهذیب نفس، وصول به خیر و سعادت است.نراقی [۳۱]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۱، ص۶۹، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
این بحث را با مطلبی شروع کرده که عیناً در اخلاق ناصری [۳۲]
محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۴۹، چاپ ادیب تهرانی، تهران ۱۳۴۶ ش.
آمده است و در آن‌جا خواجه نصیر از قول حکمای متقدم، خیر را به دو قسم تقسیم و هر یک را تعریف کرده است.سعادت را نیز تعریف نموده و سعادت هر شخص را غیر از سعادت شخص دیگر دانسته اما خیر را در همه اشخاص یکسان تلقی کرده است. نراقی بر خلاف ظاهر گفتار برخی از حکما، خیر و سعادت را مترادف ندانسته بلکه سعادت را رسیدن به کمالی دانسته که در سرشت هر شخصی نهفته است و بدین سبب سعادت هر شخصی غیر از سعادت شخص دیگر است. [۳۳]
مهدی بن ابی ذر نراقی، شرح الالهیات من کتاب الشفاء، قسم ۱، ص ۲۰۵، چاپ حامد ناجی اصفهانی، تهران ۱۳۸۰ ش.
۱۲ - چاپجامع السعادات به تصحیح شیخ محمود بروجردی در ۱۳۱۲ در تهران چاپ سنگی شد. همچنین با تصحیح و تعلیقات سید محمد کلانتر، همراه با مقدمه شیخ محمدرضا مظفر، در نجف و در سه مجلد به چاپ رسید. سید جلال‌الدین مجتبوی این کتاب را به فارسی ترجمه کرده که در سه جلد در ۱۳۷۷ ش به چاپ رسیده است. گزیده‌ای از آن نیز مستقلاً چاپ شده است. همچنین این کتاب در دو جلد به زبان عربی به همت انتشارات دارالتفسیر قم در سال ۱۳۷۶ هـ .ش به چاپ رسیده است. ۱۳ - مقایسه معراج‌السعادة و جامع‌السعادات۱۳.۱ - جای‌گاه معراجالسعادةکتاب معراج السعادة تألیف ملا احمد نراقی (نراقی ثانی)، فرزند ملا محمدمهدی نراقی را از جهتی می‌توان تلخیص فارسی کتاب جامع السعادات دانست که در آن مباحث اخلاقی با عباراتی واضح بیان شده تا همه مردم از آن بهره‌مند شوند. [۳۴]
احمد بن محمدمهدی نراقی، کتاب معراج السعاده، ج۱، ص۶، تهران: جاویدان،.
در عین حال معراج السعادة فقط ترجمه و تلخیص جامع السعادات نیست، بلکه در بیان مطالب، تفاوت‌هایی با آن دارد و در بسیاری از موارد، مباحث اجمالی جامع السعادات، به تفصیل در معراج السعادة آمده است، البته به نحوی که از موضوع بحث دور نشده است. [۳۵]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۱، ص۳۷، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
[۳۶]
احمد بن محمدمهدی نراقی، کتاب معراج السعاده، ج۱، ص۷ـ۸، تهران: جاویدان،.
۱۳.۲ - تفاوت عمده دو کتابتفاوت عمده جامع السعادات و معراج السعادة آن است که جامع السعادات دارای روی‌کردی علمی است و در آن استدلال و ارائه برهان به چشم می‌خورد [۳۷]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۱، ص۳۷ـ۳۹، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
اما معراج السعادة دارای روی‌کردی علمی ـ خطابی است (مثلاً رجوع کنید به این منبع [۳۸]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۱، ص۶ـ۲۶، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
).چون مخاطب معراج السعادة عموم مردم است در آن سعی شده تا مطالب با ارائه شواهد نقلی و روایی یا آمیزه‌ای از نقل و دلیل، با ذکر اشعار و با زبانی روان و جذاب و به دور از پیچیدگی‌های مباحث علمی بیان گردد (مثلاً رجوع کنید به این منبع [۳۹]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۱، ص۸، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
)؛ از این رو استفاده از آیات و روایات در معراج السعادة بیش‌تر از جامع السعادات است.۱۳.۳ - تفاوت تبویب دو کتابگفتنی است که تبویب و ترتیب و فصول و عناوین این دو کتاب تا حدودی تفاوت دارند، مثلاً باب اول جامع السعادات [۴۰]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۱، ص۳۷ـ۸۲، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
دارای شانزده فصل است اما باب اول معراج السعادة [۴۱]
احمد بن محمدمهدی نراقی، کتاب معراج السعاده، ج۱، ص۶ـ۱۹، تهران: جاویدان،.
ده فصل دارد که در سه فصل، عنوان مشترک و در دو فصل محتوای مشترک دارند؛ بنا بر این، در معراج السعادة برخی از فصول جامع السعادات یافت نمی‌شود و همچنین برخی از فصولی که در آن یافت می‌شود در جامع السعادات موجود نیست (برای موارد دیگر از این قبیل به این منابع رجوع کنید [۴۲]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، باب اول، فصل ۴ـ۵، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
[۴۳]
احمد بن محمدمهدی نراقی، کتاب معراج السعاده، فصل ۷، تهران: جاویدان،.
).۱۴ - فهرست منابع(۱) بطرس بستانی، محیط المحیط: قاموس مطوّل للغة العربیة، بیروت ۱۹۸۷. (۲) محمد عبداللّه دَرّاز، دستور الاخلاق فی القرآن: دراسة مقارنة للاخلاق النظریة فی القرآن، چاپ عبدالصبور شاهین، کویت ۱۳۹۳/۱۹۷۳. (۳) احمد بن محمدمهدی نراقی، کتاب معراج السعاده، تهران: جاویدان، . (۴) مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت . (۵) مهدی بن ابی ذر نراقی: علم اخلاق اسلامی: ترجمه کتاب جامع السعادات، ترجمه جلال الدین مجتبوی، تهران ۱۳۸۱ ش. (۶) مهدی بن ابی ذر نراقی، شرح الالهیات من کتاب الشفاء، چاپ حامد ناجی اصفهانی، تهران ۱۳۸۰ ش. (۷) مهدی بن ابی ذر نراقی، اللمعة الالهیة و الکلمات الوجیزة، چاپ جلال الدین آشتیانی، تهران ۱۳۵۷ ش. (۸) محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، چاپ ادیب تهرانی، تهران ۱۳۴۶ ش. ۱۵ - پانویس
۱۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جامع السعادات»، شماره۴۳۶۷. سایت اندیشه قم |